جریان ها و جنبش های اسلامی معاصر 1

حرکت النهض?؛ تونس

دیپنا: گروه علوم سیاسی: گسترش جریان احیا طلبی اسلامی از اواخر ده? 1970 و به ویژه پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، بی گمان یکی از مهم ترین پدیده های سیاسی- اجتماعی جهان اسلام بوده است. قبل از آن، تنها جریان هایی نظیر اخوان المسلمین و گروه های انشعابی رادیکال آن در جهان عرب و به ویژه در مصر، به فعالیت مشغول بودند؛ اما پس از انقلاب اسلامی ایران شاهد ظهور تدریجی گروه های اسلام گرای جدید در کشورهای مختلف خاورمیانه بودیم؛ در این سلسله بحث، قصد داریم جنبش ها و جریان های اسلامی معاصر را معرفی کنیم. این بار به سراغ حرکت النهضه در تونس می رویم و تاریخچه و جایگاه آن را در بین مردم آن کشور، بررسی می کنیم.

فصل اول: شرح حال راشد الغنوشی

راشد الغنوشی در سال 1941 در روستایی کوچک در جنوب تونس از توابع استان قابس متولد شد. در مدرس? "زیتونیه" قابس تحصیلات ابتدایی خود را گذراند، سپس وارد الخلدونیه شد. در سال 1962 از آن جا فارغ التحصیل گشت و بعدها در شهر قفصه به شغل معلمی روی آورد. الغنوشی یک سال در قفصه ماند، سپس در اوایل پاییز 1963 به منظور ادام? تحصیل در دانشگاه، به قاهره رفت و یک سال و نیم بعد، به سبب بحرانی شدن روابط تونس و مصر، به ناچار به سوریه مهاجرت کرد. وی در دانشگاه دمشق در سال 1967به مقام استادی نایل آمد و سپس به پاریس سفر کرد و تحصیلات عالی خود را ادامه داد. اما پس از یک سال به دلیل مشکلات خانوادگی، تحصیل در اروپا را رها کرد و به تونس بازگشت و به عنوان استاد فلسفه، مشغول به کار شد.

اولین تجرب? عملی شیخ غنوشی در فعالیت های اسلامی، همراهی با گروه مبلغان پاریس در سال 1969 بود. وی می گوید: «من از این مبلغان، گفت و گو با مردم را آموختم. ما به قهوه خانه و دکان ها می رفتیم و در حقیقت تلاش می کردیم کارگران ناآگاهی را که هیچ گرایش اسلامی نداشتند، از این وضعیت نجات دهیم.»

شیخ غنوشی پس از چندی با "عبدالفتاح مورو"، "حمیده النیفر" و "صلاح­الدین جورش" آشنا شد. در سال 1970 اولین حلق? درس و بحث این هسته که حدود 30 تا 35 نفر را در بر می گرفت، در مسجد سیدی یوسف تشکیل شد. اکثر این افراد، دانشجویان جوانی بودند که در آکادمی ابن شرف در حال تحصیل بودند. این دانشجویان با حضور در جلسات بحث شیخ، در واقع نقش انتقال فعالیت اسلامی را به دانشگاه ایفا می کردند.

شخصیت اسلامی غنوشی برخاسته از یک گرایش و جهت گیری نبود، بلکه آمیخته ای از گرایش های مختلف بود. غنوشی از یک سو به اخوان المسلمین و به ویژه افکار سید قطب تمایل داشت و از سوی دیگر، دارای اندیشه ای واپس­گرایانه بود که نمایندگی آن را شیخ ناصرالدین آلبانی در سوریه بر عهده داشت.

شاگردان راشد الغنوشی

1- عبدالفتاح مورو؛ شخصیتی صوفی گرایانه داشت. او صوفی گری را در مکتب شیخ احمد بن میلاد آموخت، وی تقریباً سرآمد صوفیان آن زمان تونس به شمار می رفت. مورو به همراه صوفی گری در هست? اولی? جنبش اسلامی نیز حضور داشت تا آن که یک یا دو سال پس از فعالیت های اسلامی خود، صوفی گری را رها کرد و کاملاً در اختیار جنبش اسلامی قرار گرفت.

2- خالد بن عبدالله؛ یک سال پس از تشکیل هست? اولیه جنبش اسلامی به آن ملحق شد.

3- صالح کرکر؛ پس از پیوستن به جنبش اسلامی به ادام? تحصیل در رشته علوم اقتصاد پرداخت. وی توانسته بود مستقیماً از آموزش های اخوان برخوردار گردد و در حلقه های درس حسن البنا و سید قطب، حاضر شود.

صالح کرکر تنها کسی بود که ایده ای عملی برای روی آوردن به دانشگاه و موضوع نفوذ به دبیرستان ها را مطرح کرد و آن را در فهرست اولین توجهات جنبش اسلامی قرار داد.

آثار راشد الغنوشی

1- حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلام؛

2- مسأل? فلسطین و ماهیت طرح صهیونیسم؛

3- آزادی های عمومی در حکومت اسلامی؛

4- حرک? الاتجاه الاسلامی فی تونس؛

5- مقالات فی فکر الحرک?؛

6- المرا? المسلم? فی تونس؛

7- المرأ? بین واقع القرآن و واقع المسلمین؛

8- والحربات العامه فی الدول? الاسلامی?.

فصل دوم: تاریخچ? حرک? النهض?

الف) علل ظهور جنبش اسلامی در تونس

جنبش اسلامی تونس ریشه در برخورد ایدئولوژی مدرن بورقیبه و سنت گرایی دینی نهاد «زیتونیه» در اواخر ده? 50 دارد. نقش بورقیبه در تونس همانند نقش کمال آتاتورک در ترکیه لائیک بوده است. گفتمان سیاسی بورقیبه در ایجاد خیزش و بیداری ملی و به ظهور رساندن ایدئولوژی ناسیونالیستی که قادر به منسجم کردن مردم باشد از الگوی آتاتورک گرفته شده است. بنابراین علل ظهور جنبش اسلامی بدین شرح می باشد:

1- انحصار قدرت سیاسی: انحصار قدرت سیاسی در دست حزب حاکم که از طبق? میانه بود و گرایش هایی به فرهنگ غرب داشت، موجب شد که بورقیبه وارد نزاع با جنبش «یوسفیه» شود. این جنبش با پیمان های میان تونس و فرانسه که بورقیبه در جهت استقلال تونس آن ها را به امضا رسانده بود، مخالفت می کرد. این نزاع ها، مبارزه ای برای تعیین هویت تونس بود. مخالفان بورقیبه مدرسه زیتونیه را به پایگاهی برای سازمان دهی اولین تجمع گسترد? خود تبدیل کردند. ائتلاف میان جنبش یوسفیه و مدرس? زیتونیه یکی از عوامل رویارویی قدرت سیاسی و نهاد دینی در تونس بوده است.

2- گرایش به فرهنگ غربی: بورقیبه در فاصله سال های 1956 تا 1958 برای پاک سازی تمام نقش های فرهنگی و سیاسی نهاد دینی زیتونیه، تصمیمات تندروان? دیگری در زمینه های فرهنگی اتخاذ کرد. وی مجل? "الاحوال الشخصی?" را برای زنان تونس منتشر و در آن تعدد زوجات را منع کرد. بورقیبه ازدواج زن مسلمان با مرد غیر مسلمان را مجاز دانست.

استراتژی سیاسی دولت تونس جایگزینی از مدرنیزاسیون و سکولاریسم بوده است؛ از این رو، بورقیبه اقدام به از میان برداشتن نهاد قضایی پییشین و ایجاد سیستم قضایی مستقل کرد.

بورقیبه با تعمیق انزوای bزیتونی هاv که از حضور در نهادهای مذهبی منع شده بودند، موفق شد معارضان دینی خود را خلع سلاح کند.

3- اعمال سیاست های فرهنگی:

1-3- در انحصار دولتی بودن فعالیت های مذهبی و نظارت مستقیم دولت بر این فعالیت ها از طریق مؤسس? شعائر و آداب دینی وابسته به نهاد ریاست جمهوری.

2-3- تبدیل عالمان دینی و مفتیان مذهبی به کارمندان رسمی و مشاوران دولتی برای کاستن از قدرت مخالفت آن ها.

3-3- برکناری نهاد دینی از تمام نقش های دولتی، دینی و اجتماعی به این بهانه که اندیش? سنتی به زیر مجموعه ای شغلی و حرفه ای تبدیل شده است که از مسؤولیت های عمومی تبعیت می کند و مفتی دینی، نمایند? رئیس جمهور در کنگره ها و نشست ها خواهد بود.

4-3- انحصار تمام فعالیت های دینی از جمله اجتهاد، عبادت و اجرای قوانین اسلامی به دستگاه سیاسی و تبدیل مفتی به مشاور صرف نزد دولت.

عواملی دیگر باعث شد که جنبش اسلامی به گسترش سازمانی و نفوذ مردمی بپردازد و وارد درگیری های سیاسی شود:

1- افول نیروهای ملی دمکرات تونس پس از حملات دولت به جنبش های مردمی و صنفی.

2- تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی ایران بر گسترش جنبش های اصول گرای اسلامی در تمام منطق? عربی.

3- تلاش برای بهره برداری چند جانبه از جنبش های اسلامی به عنوان پشتوانه ای ایدئولوژیک برای مبارزه با قدرت های سوسیالیستی ملی گرا و دموکرات در جهان عرب و اسلام.

ب: شکل گیری جنبش الاتجاه الاسلامی

راشد الغنوشی و عبدالفتاح مورو پس از کنگره درون سازمانی خود، در سال 1981 طی کنفرانسی مطبوعاتی مهم ترین مبانی جنبش «الاتجاه الاسلامی» را تشریح کردند که برجسته ترین آن ها عبارتند از:

1- رد اصول سکولاریسم؛

2- ارتباط و پیوند این جنبش با تمام مسلمانان جهان؛

3- به رسمیت شناختن قومیت عربی؛

4- نگرشی به مسأل? فلسطین به عنوان «ثمر? انحراف تمدنی و فرهنگی»؛ آزادی فلسطین تنها از طریق آزادی اعراب از بند استعمار و استثمار و ایجاد سازمان هایی خواهد بود که بیانگر منافع توده مردم باشند؛

5- بازگشایی مساجد به عنوان مراکز عبادت و اتحاد مردم؛

6- رد به کارگیری خشونت به عنوان ابزاری برای تغییر؛

7- رد اصل حکومت فردی و استبدادی، و به رسمیت شناختن حق آزادی بیان و فعالیت گروهی؛

8- آزاد سازی وجدان مسلمانان از احساس شکست در برابر تمدن غرب.

در فهرست فعالان این جنبش، 25 نفر حضور داشت که 3 نفر از آنان زن بودند. این جنبش توسط یک دفتر اجرایی هدایت می شد که شامل پنج عضو بود: راشد الغنوشی (رئیس) ، عبدالفتاح (مدیرکل)، حماد الجبلی (مسؤول روابط سیاسی)، حبیب اللوز (مسؤول فراخوان های مردمی)، و حبیب السویسی (مسؤول تبلیغات).

به موازات این ساختار ظاهری و علنی، دفتر سری با شاخه هایی وجود داشت: دفتر مطالعات؛ دفتر فعالیت های اجتماعی و فراخوان؛ دفتر مالی؛ و دفتر پرورش و تکوین.

جنبش الاتجاه الاسلامی پس از برگزاری جشن 4 سال تأسیس خود در اوایل ژوئن 1981، در صدد اجرای روش سیاسی خود در صحن? واقعیت برآمد. این جنبش سعی داشت علاوه بر پرداختن به مسائل صرفاً دینی، به معضلات و مشکلات کنونی جامعه نیز توجه کند که این کار شامل ورود به بازی های دموکراسی و درخواست همه پرسی در مورد مجل? "الاحوال الشخصیه لامرأ?" نیز می شد.<**ادامه مطلب...**>